De grensovergang Hebelermeer-Zwartemeer Door Gerard Steenhuis, voorjaar 2015 Het opvallende gebouw van Medex. De foto is genomen vanaf de weg naar Schöninghsdorf. Vooraan glinstert het water van het Hoogeveen-Kanal (foto; GS) Auto’s op de snelweg N37 passeren ongemerkt de grensovergang ‘Hebelermeer- Zwartemeer’. Voor dat je het weet ben je in Duitsland. De Wilkommens-brücke gaat over de snelweg en begroet de reiziger. Nog voor de brug domineert aan de linker zij ‘Medex Bio Science Cosmetics’. Een verrassende verschijning hier, kort na de grens. Het opvallend wit en vierkant hoekig gebouw staat alleen en wordt omgeven door weidevelden met schapen. Honderd meter zuidelijker loopt aan het kanaal de ‘oude’ weg van Zwartemeer naar Schöninghsdorf. Direct na de grens stond het Duitse douanegebouw, maar ook de sluis, de brug en aan de andere kant het sluiswachtershuis. Een eind verderop moet aan de grens een molen gestaan hebben. Met vlakbij een bos met huis, bewoond door de molenaar. Meerdere grensstenen markeren de grens. De grensstenen, de ‘oude’ weg, het kanaal en het bos zijn gebleven. Het douanehuis, de sluis met woning en de molen zijn verdwenen. Hoe is het gekomen? Samen met Hans Fischer uit Hebelermeer ga ik op zoek. Voor en tijdens de eerste bewoning Sinds de middeleeuwen laten boeren uit de Duitse zanddorpen Langen, Altharen, Wesuwe en Versen hun schapen grazen rondom het Zwarte Meer en op de groenlanden van het riviertje de Runde, de bovenloop van de Ruiten A. Er is nog helemaal geen grens en de Duitsers gaan ervan uit dat de loop van de Runde de grenslijn is. Ook steekt een enkeling het moeras over als hij op doorreis is van Nederland naar Duitsland of anderom. Ondanks de moerassige ondergrond gaan mensen de grens over. De grensdorpen Hebelermeer-Schöninghsdorf-Zwartemeer-Barger-Compascuum bestaan nog niet (noot 1). Officieel wordt sinds 1871 het gebied rondom het Zwarte Meer bewoond en vijf jaar later Schöninghsdorf. Barger-Compascuum is iets ouder, van 1866. Terwijl Hebelermeer duidelijk ouder is. Dit dorp is in 1788 gesticht en behoort tot de eerste dorpen aan de Duitse kant van de grens (noot 2). In dit grensgebied, daar waar later het Van Echtenskanaal de grens bereikt, ontstaat rond 1875 de eerste bewoning. De mensen huizen in keten en krotten op het bovenveen. Ze hebben hun Duitse cultuur en gewoonten meegenomen. Ze telen boekweit, houden schapen en bijen. Sommigen hebben er een winkeltje en café bij. Later werken ze in de turfgraverij. Het zijn vooral katholieke Duitsers die hier- beide kanten van de grens- wonen. Zij zullen meermaals de grens overgetrokken zijn om hun familie te bezoeken. Ze kerken zondags in Hebelermeer en hun kinderen bezoeken hier het schooltje. Voor de Eerste Wereldoorlog kunnen ze ongehinderd de grens over. 1914-1918 In 1914 verklaart Duitsland Europa de oorlog. Nederland blijft neutraal, maar wordt door de andere Europese landen gedwongen de grenzen met Duitsland hermetisch te sluiten (noot 3). Niets mag de grens passeren. Geen hulp aan de Duitser. Niets erin, niets eruit! Nederlandse marechaussee’s ‘commiezen’ patrouilleren langs de grens aan Nederlandse kant en Duitse grenswachten ‘Zöllner’ aan hun kant. De Duitse Staat bouwt opmerkelijk goede woonhuizen voor hun personeel langs de gehele grenslijn. Dit, terwijl de lokale bevolking nog in keten huist. Enkele wegen in het grensgebied zijn opengesteld voor verkeer. Hier komen grenskantoren- douanekantoren. Het doorgangspad is gebarricadeerd met een slagboom. Elke passant wordt twee keer gecontroleerd, één keer door de Hollander en één keer door de Duitser. Ook de weg langs het Van Echtenskanaal is een doorgaande weg. In Zwartemeer staat het Hollandse douanekantoor (noot 4) en enkele honderen meters naar het oosten op de grens het Duitse Zollamt. Het zijn de jaren dat het smokkelen lucratief is. Albert Eggens schrijft hierover in zijn in 2005 verschenen ‘Van daad tot vonnis. Door Drenten gepleegde criminaliteit voor en tijdens de Eerste Wereldoorlog’. Het Van Echtenskanaal zuidzijde in Zwartemeer met in de verte de grens. De verharding is slechts drie meter breed. De straat is belegd met waaltjes. Rechts van de weg loopt een fiets- en looppad. Naderhand heet deze weg op de zuidoever van het Van Echtenskanaal de Eemslandweg. De foto is van rond 1920 (foto; Roelof Boelens) De kanalen Eind negentiende eeuw wordt vanuit Klazienaveen de Hoogeveense Vaart in oostelijke richting gegraven. In 1893 bereiken kanaalgravers van de Nieuw Echtense Veen Compagnie (NEVC) de grens. Aan de Duitse kant wordt op een afstand van een kleine drie kilometer van de landsgrens het Süd-Nord Kanal gegraven. In 1880 heeft het kanaal vanuit het noorden- Rütenbrock, Fehndorf en Wesuwermoor- Schöninghsdorf bereikt. Vanuit dit kanaal graaft de Linksemssische Kanalgenossenschaft in westelijke richting. Op de grens komt in 1898 de verbinding tot stand tussen het Nederlandse Van Echtenskanaal en dit Duitse Hoogeveen-Kanal (noot 5). Het Nederlandse water ligt duidelijk hoger en een dubbele schutsluis wordt gebouwd bij de grens en voor het lokale verkeer ook een draaibrug. Ten noorden van het kanaal staat de sluis- en brugwachterswoning die in 1899 gereed is. Vanaf dat moment ligt ook de waterverbinding open. Ten zuiden van het kanaal ligt de ‘oude’ weg Zwartemeer- Schöninghsdorf. Oorspronkelijk heet de weg in Nederland ‘Van Echtenskanaal zuidzijde’, later ‘Eemslandweg’. De voortzetting van de weg naar Schöninghsdorf heet Zollstrasse. Kanaal door Hebelermeer De waterverbinding tussen het Süd-Nord Kanal en de Hoogeveense Vaart-Van Echtenskanaal is het Hoogeveen-Kanal en heeft een lengte van 2,65 kilometer. Het heeft ongeveer twintig jaar geduurd voordat dit traject gegraven is. Veel te lang voor een dergelijk korte stuk. Waarom heeft het zo lang geduurd? Opvallend is ook dat op de noordoever van het kanaal de Nieuw Echtense Veen Compagnie (NEVC) het land ten zuiden van de Martelssloot heeft gekocht. Dus, hier niet alleen de ondergrond van het Van Echtenskanaaltraject, die nodig is om het kanaal te kunnen uitgraven. Maar ook van de laatste halve kilometer de grond bij de Martelssloot, totaan grenspaal 162. Wat is hier gaande?  1/6   Ga naar de volgende pagina