Door Gerard Steenhuis 24 maart 2025
De grensstreek tussen de gemeente Emmen en het Emsland is maar karig beschreven. De streek liep van zuid naar noord dwars door het Bourtanger Moeras. Pas in de tweede helft van de achtiende eeuw wordt de exacte grenslijn vastgelegd. Geografisch gezien zijn beide kanten van de linie gelijk. Door verschillend ingrijpen ván de mens en gebruik dóór de mens, vanaf ongeveer 1800, hebben deze identiek aan elkaar grenzende gebieden zich anders ontwikkeld. Substantieel anders.
Aan de oostkant wordt nog lang vastgehouden aan de boekweitteelt. Dit houdt de ontwikkeling van het gebied tegen. Armoede blijft in eerste instantie. Aan de westkant wordt alle veen afgegraven en als turf afgevoerd. Het veenbedrijf in de grensstreek heeft nooit grote winsten gemaakt. Uiteindelijk ontstaan aan de vaarten levendige veenkoloniale dorpen. Wetenschappers en schrijvers, ook een aantal uit het gebied zelf, hebben zich verdiept in deze sociaal-geografische aspecten. Wat schreven ze en met welke woorden? Als geheel ondergaat het Bourtanger Moeras een metamorfose. Nagenoeg alle natuur verandert in cultuurlandschap. Een klein stukje natuur blijft onbewerkt en vormt nu het tweelandige internationale Naturpark Bourtanger Moor-Bargerveen.
Inleiding
De grensstreek tussen de gemeente Emmen en het Landkreis Emsland is onder historici niet uitgebreid beschreven. Pas laat, na de Tachtigjarige oorlog, wordt het gebied in kaart gebracht. En echt gedetailleerd pas sinds de Franse tijd, na ongeveer 1800. De exacte grens is in meerdere rondes: 1743, 1764 en 1784 vastgelegd. Zie het bestand op deze website: De grenspalen op een rijtje. De streek ligt, tot het einde van de middeleeuwen, een beetje nutteloos middenin het Bourtanger Moeras ‘Te nat om over te lopen, te droog om op te varen’. Zie de omschrijving in het jubileumboek uit 2001 van de Duitse poot van turfstrooiselproducent Griendtsveen Griendtsveen AG 1901-2001 Fünf Generationen Torfgewinnung und- veredelung.1
Vrij vertaald, GS: ‘door zijn hoge watergehalte van over 95 gewichtsprocent was het moeras niet alleen voor dier- en plantensoorten een levensvijandige plek, ook de mensen vonden hier nauwelijks voorwaarden om zich hier te vestigen. Als weideland was de oppervlakte te arm en kon het in verband met het moerassige noch als akkerland noch als vestigingsland gebruikt worden- men kon het moeras ‘ja’ niet eenmaal met droge voeten oversteken’. In de middeleeuwen vormt de strook tussen Twist en de Dollard landschappelijk gezien een eenheid. Dit zegt Erwin Karel in zijn Grenzen in Drenthe2. In de zomer laten boeren uit de omringende zanddorpen hun vee op de drooggevallen stukken veen weiden. Emslandse boeren vanuit het oosten en Drentse boeren vanuit het westen. Kwamen ze elkaar tegen, spraken ze met elkaar? Nergens staat het beschreven. Aan de randen wordt voor eigengebruik turf gestoken. Voor akkerbouw is het gebied eveneens niet geschikt. Niemand bemoeit zich ermee. Toch wel! Het moeras is ondoorgankelijk en vormt een natuurlijke barièrre tussen de beide buurlanden. Aan de westkant: het land van de bisschop van Utrecht, later het land van de Republiek der Zeven Verenigde Provinciën, aan de oostkant: het land van de bisschop van Münster, later Hannover en Pruisen. Het moeras heeft in de middeleeuwen een militaire betekenis. Politiek gezien is het moeras van grote betekenis. Door zijn ontoegankelijkheid voorkomt het invallen vanuit het land aan de andere kant van het moeras. Vooral de Hollanders vrezen invallen uit het oosten. Zoals de Münsteraan bisschop Bernard van Galen in 1665 en het rampjaar 1672 nog twee keer gedaan had. Zij zijn er ook verdacht op dat het moerasgebied nat genoeg blijft. Pas op het moment dat bewoning, eerst aan de Duitse kant, tot stand komt en voor Nederland het gebied aantrekkelijk wordt voor investeringen in turfproductieprojecten, krijgt het gebied aandacht. Vanaf dan wordt erover geschreven. Door Duitsers én Nederlanders.