1. In het midden zien we een wit paaltje. Dit is Grenssteen 162 die precies op de grenslijn staat. Links is Nederland, akkerbouwland en rechts de straatweg Hebelermeer. We zien links een verhoogde zandrug, waarover sinds de tijd dat het gebied bewoond werd een toegangspad naar Zwartemeer lag en later afboog naar de Barrièreweg
Gerard Steenhuis, 28 mei 2025
In december 2024 schreef ik het artikel ‘D’r hef oltied veul volk woont an de Grenze’. Het verhaal handelt over de vroegere bewoning aan de Nederlandse kant bij Grenssteen 163. Dít artikel beschrijft de bewoning zuidelijker ervan, dichtbij Grenssteen 162 en de Martelssloot. De tradities en gewoonten onder de mensen in deze streek was Duits-Nederlands, in die volgorde. De ondergrond van de keten was grotendeels eigendom van Duitse boeren, die net over de grens woonden in hun grote bakstenen boerderijen. De meeste bewoners hadden familiebanden met Hebelermeer. De Duitse taal werd gesproken, het katholieke geloof aangehangen en de Duitse politiek gevolgd. De bewoners huurden hun keten van de grondeigenaren, een enkeling had zijn huis in eigendom. Het waren houten keten met stro op het dak, armoede. De mensen leefden van het land en van het smokkelen. Velen dienden als boerenknecht op de Duitse hoeves. Zeker in de Tweede Wereldoorlog. De mensen behoorden tot de katholieke gemeenschap van Barger-Compascuum. Daar gingen ook hun kinderen naar school. Alle keten, die ik beschrijf, zie kaart 2, zijn in de jaren vijftig en zestig geruimd. Geen huis staat er meer. Hoe is het gegaan?
2. Grenssteen 162. H staat voor Hannover
3. Nogmaals de grenssteen 162 met links ervan de verhoogde zandrug. We zien ten noorden (rechts) ervan de Martelssloot, die evenwijdig aan de dam in de richting van Zwartemeer loopt. De bossen in de verte zijn de bomen aan het Verlengde van Echtenskanaal
Grenssteen1 162
Stel je fietst op een mooie zonnige dag over de oude weg van Zwartemeer naar Schöninghsdorf. Aan je linker hand staan auto’s stil op de A37 in de file bij de grensovergang. Sinds ruim een jaar houdt de Duitse ‘Zoll’ aan de grens verscherpte controle. Kort na de grensovergang gaat linksaf de Welkomsbrug de snelweg over. Deze neemt je en direct sla je nogmaals linksaf, de Hollandstrasse in. Hier staat het Nederlands cosmeticabedrijf Medex. Bij de grens aangekomen fiets je rechtsaf de Duitse grensweg op. Een bijzonder slecht pad. De gemeente Twist of land Niedersachsen hebben kennelijk geen geld om een fatsoenlijke en degelijke weg neer te leggen. De weg, die ook hier Hollandstrasse heet, gaat door in noordelijke richting. Na ongeveer een halve kilometer sta je op een kruispunt. Een korte grenssteen steekt boven de grond uit. Ze ziet er gehavend uit. In het groot is een H erop geschreven en in het klein No 162. Links, aan de westkant ligt een open gebied: leeg akkerbouwland in Nederland, geen huizen. In de verte een paar schuren. Rechts wordt gekenmerkt door houtwallen, eikenbomen en grote boerenhoeves, Hebelermeer-Duitsland.
De Martelssloot
De weg, rechtsaf, heet Hebelermeer en gaat naar het dorp met dezelfde naam. Op dit opmerkelijk kruispunt liep eerdere dagen een watertje de grens over. Het riviertje kwam uit zuidwestelijke richting en liep door in noordoostelijke richting. Het vroegere riviertje bracht water van het hoger gelegen Zwarte Meer naar het aan de grens liggende Hebeler Meer. Leraar ‘Mester’ Bernard Ottens (1915-1989) van Hebelermeer, die over de geschiedenis van de streek schreef, meende dat deze Martelssloot een natuurlijke waterverbinding was tussen de beide meren. Dat gravers hooguit het riviertje hadden gekanaliseerd. Anderen menen dat juist door mensenhand het beekje uitgegraven was. De ligging van het riviertje is te zien op alle drie de gebruikte kaarten. Er loopt vanaf GP 162 schuin naar beneden een rechte lijn. Dit is de bewuste sloot. Het moet Johann Heinrich von Martels zijn geweest die zijn manschappen in 1763 opdracht gaf het riviertje te graven. Het riviertje dat naar hem vernoemd werd2.
Von Martels
In 1664 kocht de Meppener diplomaat Von Martels de burcht Dankern bij Haren, bedoeld als woonhuis voor de familie Martels. Hij bouwde op zijn terrein een watermolen aan het riviertje de Mersbach (Meerbeek), dat stroomde van het Hebeler Meer door het land van Zum Hebel naar de Eems. In droge tijden was er niet genoeg water om het rad in beweging te houden. Von Martels liet het watertje tussen het Hebeler Meer en het Zwarte Meer uitdiepen en bouwde, om eigenhandig de watertoevoer naar zijn burcht te kunnen bepalen, direct ten oosten van het Zwarte Meer een sluis in het riviertje. Dit was in een tijd dat men nog niet wist wat de exacte ligging van de grens was. In 1764 werd de grens definitief vastgelegd3. Het duurde nog minstens twintig jaar voordat alle grensstenen waren geplaatst. In totaal dertien: Grenssteen 1, zuidelijk bij Nieuw Schoonebeek tot Grenssteen 13, noordelijk bij Bellingwolde. De grenssteen bij de Martelssloot is het oude nummer Grenspaal 3. In 1824 volgde een exactere bepaling van de scheidslijn hetgeen resulteerde in het Traktaat van Meppen. De genoemde stenen werden opgenomen is een langere reeks en de steen bij de Martelssloot kreeg nummer Grenspaal (GP) 162. Tot aan de dag van vandaag geldt deze nummering. Op kaarten worden verschillende namen gebruikt voor de sloot: Zwarte Meersloot, Kanaal van Martels, Martelsdiep, Martelskanaal, Martelsgracht en Martelssloot. Op zijn Duits: Martelsschloot, Martels Graben en Dankernschen Molenschloot. De oude Willem Gustin (1920-2012) noemde mij verrassend de mooie naam ‘de Beek’. En hij kon het weten. In zijn jeugd woonde hij vlakbij het slootje. Op kaart 3 schrijft Herman Harms eveneens de naam De Beek.
Nog steeds is de loop van de sloot in het landschap te zien, zie de afbeeldingen 1 en 3. Bij Grenssteen 162 loopt in oostelijke richting de sloot aan de noordkant van de straatweg Hebelermeer in de richting van het dorp Hebelermeer. In westelijke richting loopt een verhoogde zandrug schuin naar Zwartemeer. Ten noorden en evenwijdig aan de verhoging lag de Martelssloot. Hier in Nederland is de sloot vanaf de grens de eerste tientallen meters nog te zien, daarna is het beekje door ontginningswerkzaamheden uit het veld verdwenen.
4. Na ondertekenen van het Traktaat van Meppen in 1824 waren beide buurlanden: Koninkrijk der Nederlanden en Koninkrijk Hannover (na 1866 Pruisen) verplicht jaarlijks samen een grens-(stenen)-schouw uit te voeren. De afbeelding is een fragment van het gezamenlijk opgestelde protocol in 1870. De onderste notitie kwamen we al tegen in het verhaal over Grenssteen 163. Grenssteen 162 stond aan de Martels Graben. Bij Grenssteen 161 komen we de familienaam Hölscher4 tegen. Een familienaam die later in het grensgebied, Duits en Nederlands, veel voorkomt
13de blok en waterschap Barger-Compascuum
De grenssteen staat exact op de grenslijn. Zie de afbeeldingen 1, 2 en 3, we zien de voormalige Martelssloot. Ten zuiden van deze sloot ligt het 13de Blok: akkerland dat eerder behoorde tot het waterschap Barger-Oosterveen, zie onderaan op kaart 2. Ten noorden van de Martelssloot behoorde de grond tot het waterschap Barger-Compascuum.