Ook de pastoor van Hebelermeer trouwt in en kort na 1866 jonge dienstplichtige Duitse
soldaten voordat ze de grens met Nederland oversteken om er voor altijd te blijven (foto;
GS)
Heel anders gaat het in Nederland. Nederland is sinds 1795 deel van het Franse Rijk onder de
naam ‘Bataafse Republiek’. Ook zij hebben met de Code Napoleon te maken. Én houden zich
hieraan, ook na het vertrek van de Fransoos in 1913. In Nederland is ook na 1813 een huwelijk
pas rechtsgeldig als de staat (de Burgerlijke Stand) het huwelijk heeft erkend en geregistreerd.
Veel Duitse stellen trouwen nog in Duitsland in hun ‘eigen’ kerk en vestigen zich in Nederland.
De Nederlandse staat erkent deze huwelijken niet. Het paar trouwt nogmaals voor de wet op
het gemeentehuis. Het huwelijk wordt geregistreerd in de Burgerlijke Stand. De eventuele
kinderen worden dan ook gewettigd.
Er zijn ook gevallen bekend waarbij het Duitse paar niet in een Duitse kerk trouwt maar na hun
komst hier in een Nederlandse kerk. En later nogmaals bevestigd door het gemeentehuis.
“De mensen zelf vinden voor de kerk trouwen belangrijker dan voor de wet”.
Nog in de jaren rond 1890 zijn bepaalde huwelijken, gesloten in Duitsland, in Nederland niet
gewettigd. Kennelijk ontbrak een uittreksel uit het staatsgeboorteregister, zie verder.
C Het derde feit is dat jonge mannen in en na 1866 Duitsland uitvluchten. Welke reden zit hierachter?
De Ems- und Hase-Blätter, de lokale krant van het naburige Emsland in die tijd, plaatst op 24 februari 1867 het volgende bericht:
Steckbrief.
Der Recrut Johann Ahrens aus Hebelermeer, dessen Signalement
hierunter angegeben ist, hat sich am 10 Febr. heimlich aus
Münster, seinem Garnisonorte, entfernt und sich dadurch des
Verbrechens der Desertion dringend verdächtig gemacht. Alle
Civil- und Militairbehörden werden ersucht auf den pp. Ahrens zu
vigiliren, denselben im Betretungsfalle festnehmen, bei der
nächsten Militairbehörde oder bei uns zum Weitertransporte nach
seinem Garnisonsorte abliefern und uns über die Erledigung
dieses Steckbriefes Nachricht zukennen lassen zu wollen.
Meppen, den 18. Februar 1867.
Herzoglich Arenbergsches Amt.
Gilbert.
Signalement. Geburtsort Hebelermeer; Alter 22 Jahre; Grösse 2”
3 ‘”; Religion katholisch; Stand Knecht; Haare dunkelblund;
Augen grau; Nase und mund gewöhnlich; Bart im entstehen;
Zähne vollzählig; Gesichtsbildung voll und rund; Gesichtsfarbe
frisch; Gestalt untersetst; Sprache deutsch; Besondere
Kennzeichen keine.
Bekleidung. 1 Feldmütze, 1 Halsbinde, 1 Drillichjacke, paarTuchhosen, 1 paar Stiefel.
Deserteren
In het jaar 1866 verslaat Pruisen bij Langensalza het leger van Oostenrijk. Pruisen- onder aanvoering van zijn ‘ijzeren’ kanselier Otto von
Bismarck (1815-1898) - tracht alle Midden-Europese staatjes samen te smeden tot één groot en machtig blok onder de vlag van Wilhelm I
(1797-1888), de koning van Pruisen. Oostenrijk is hiertegen en streeft naar soevereiniteit van de afzonderlijke staatjes, landen en vrije steden.
Het koninkrijk Hannover, waartoe ook het Emsland behoort, schaart zich achter Oostenrijk en wordt in 1866 ingelijfd door Pruisen.
In 1870 begint Pruisen een oorlog tegen Frankrijk, nadat het in 1864 een oorlog voert tegen Denemarken om de beide hertogdommen
Schleeswijk en Holstein, en in 1866 tegen Oostenrijk (Moser, 2011).
In tegenstelling tot veel andere streken van Duitsland is het Emsland katholiek, evenals Frankrijk. Katholieke mannen uit het Emslandgebied
moeten ten strijde trekken tegen het eveneens katholieke Frankrijk. Von Bismarck wil het leven van de katholieken naar zijn hand zetten. Het
is hem een doorn in het oog dat zij meer de paus en de rooms katholieke kerk aanhangen dan de koning van Pruisen en zijn regering. Hij
verbiedt katholieke pastoors te prediken over politiek getinte onderwerpen en weigert het katholieke huwelijk te erkennen. Priesters moeten
voortaan een soort van ‘staatsexamen’ afleggen. Later trekt hij zijn eis in (Moser, 2011).
Pruisen wint in 1871 ook de oorlog tegen Frankrijk. Het Deutsche Bund wordt Deutsches Reich, Wilhelm I wordt van ‘Koning’ van Pruisen
‘Kaiser’ van het Deutsches Reich en Von Bismarck is niet meer Bundeskansler maar wordt voortaan Reichkansler genoemd. Dit alles gebeurt
in de spiegelzaal van het Franse Versailles. Dit moet een vernedering voor de Fransman zijn geweest.
Jonge mannen moeten de zware Pruisische dienst in, drie, vier jaar strenge, niets ontziende dienst. Hermann Hartmann (1931) uit Haren-Erica
weet te vertellen dat jonge soldaten met zandzakken van 10 pond rondliepen om zich te harden en om sterker te worden. Ze worden klaar
gemaakt voor de oorlog tegen Frankrijk (1870-1871). Veel mannen willen niet in dienst. Nog voordat ze opgeroepen worden, vluchten ze de
grens met Nederland over. Anderen maken gebruik van hun ‘Beurlaubung-vakantie’ die ze thuis genieten en verschijnen niet weer op appel. Ze
duiken onder en vertrekken heimelijk naar Nederland. Soms een kwestie van enkele honderden meters. Zeker voor de jonge mannen uit Twist,
Hebelermeer, Rütenbrock, Schwartenberg en Lindloh uit families die grond in Nederland bezitten. Ze deserteren.
Achternaam van de moeder
Meestal zijn ze niet in het bezit van een uittreksel uit hun geboorteregister. Ze kunnen een dergelijk bewijs ook niet meer krijgen. Op het
moment dat ze zich melden op het gemeentehuis van hun geboortegemeente moeten ze zich identificeren. Ze worden gezocht en
vastgehouden. Dit is de reden dat deserteurs- maar ook andere gezochten- in Nederland niet voor de staat trouwen. Ze zijn stateloos en hun
kinderen krijgen de achternaam van de moeder en niet die van de vader. Veel kinderen krijgen hierdoor ‘verwarrende’ achternamen.
In 1896 biedt de Nederlandse Staat deze personen een regeling aan om toch hun huwelijk te wettigen. Na 25 jaar vervalt het recht tot wettigen,
zo zegt Broer Berens.
Een voorbeeld.
Rass, Falke, Valke
Johann Carl Rass (1829 Neuversen-1899 BC) en Anna Catharina Falke (1836 Hmeer-1915 Eschans) trouwen in 1862 in de kerk van Nw.
Schoonebeek. Bij de geboorteaangifte in 1862 en 1864 geeft Rass als woonplaats Vastenow (nu Nieuw Dordrecht) op. Zij zijn dus al voor die
tijd de grens overgetrokken. Pas in 1896 huwen zij in Emmen voor de Burgerlijke Stand.
De drie jongste kinderen, Lena (1879 BC-1965 Zmeer), Berend Hendrik (1876 BC-1965 BC) en Elisabeth (1873 BC-1963 Enschede) worden
gewettigd en krijgen de achternaam van de vader: Rass.
De 5 oudste kinderen (Jan Harm (1870 BC-1941 Zmeer, Falke), Jan Berend (1867 BC-1949 Zmeer, Valke), Bernard Lucas (1864 Vastenow-
1938 Zmeer, Valke), Anna Margaretha (1862 Vastenow-1948 Eschans, Falke) en Johann Jacob (1860 Hmeer-1942 Zmeer, Falke) houden de
achternaam van de moeder: Falke of Valke (Berens, 2001).
Jan Rass en Trina Falke worden als de eerste bewoners van Zwartemeer gezien. Hun tweede dochter Anna Margeretha wordt in 1862 gedoopt
in Hebelermeer en als woonplaats wordt voor het eerst ‘Zwartemeer’ genoemd. Zij wonen in het grensgebied op grond ten noorden van de
rond 1890 gegraven Van Echtenskanaal en ten oosten van de Breede Sloot. Formeel behoorde dit tot Barger-Compascuum.
4/6
Ga naar de volgende pagina
