Grenspalen op een rijtje

Door Gerard Steenhuis, 17 maart 2025

Anno 2025
De uitdagingen waar Nederland (en de rest van het rijke westen) anno 2025 voor staat, kom ik tegen als ik dit document, dat gaat over de scheiding tussen Duitsland en Nederland, doorlees. Het feit dat Oekraïne een grensland is, overbevolking, de migratie uit minder welvarende landen, de zoektocht naar woningen, de perikelen om mest en stikstof en het innen bij de grenzen van invoerbelasting. ‘Wie weet hoe het was, die weet hoe het wordt’⁴³.

Kaart 1. Schets van de oostgrens van de gemeente Emmen met Duitsland (GS)

Grens
Het woord grens, grentse, grenitse, granitsa komt uit het Nederduits. Het betekent scheidingslijn, limiet, zo vermeldt Wikipedia. Het heeft zijn oorsprong in de Slavische talen. Maarten Luther¹, die leefde in Wittenberg-Sachsen Anhalt, gebruikte de uitdrukking als hij het had over zijn achterland, de Pools-Duitse grens. Deze kerkhervormer vertaalde de bijbel in de Duitse volkstaal. Dit zette Duitsers aan tot meer lezen. En zo is de term ‘grens’ in het hoogduits terecht gekomen. En ook in onze Nederlandse taal. In de naam Oekraïne zien we het woord terug. Kraïn is grens. Het land ligt op de overgang van West Europa naar Rusland en wordt in zijn bestaan ernstig bedreigt. Sinds voorjaar 2022 beheerst dit politiek onderwerp het dagelijkse nieuws⁴³: Oekraïne, land op de grens tussen oost en west.

Onze Oostgrens
Als we de landkaart van de Nederlandse provincie Drenthe openslaan of openen op Google Maps valt op dat de grens tussen Nieuw Schoonebeek en Ter Apel een opvallend rechte lijn is. Eigenlijk drie rechte lijnen. In het zuiden loopt vanaf het kronkelende Schoonebeeker Diep over een drietal kilometers een kort recht stuk in noordoostelijke richting. Vervolgens gaat de grens (nagenoeg) recht over twintig kilometer naar het noorden tot een punt ten oosten van Emmer-Compascuum. Daarna maakt de lijn een kleine afwijking naar het oosten tot een punt ten westen van het Duitse Rütenbrock. Dan zijn we aangekomen op de grens van de provincies Drenthe en Groningen. Drie rechte lijnen: een korte, een lange en weer een korte. Sinds het zuidelijke Schoonebeek deel uitmaakt van de gemeente Emmen behoort de hiervoor beschreven gehele grenslijn tot de gemeente Emmen. Deze grens is duidelijk niet door natuurlijke omstandigheden, zoals zee, rivier, meer of berg, bepaald. Het ziet ernaar uit dat de lijnen door een mensenhand zijn getrokken. Op een tekentafel en met hulp van een liniaal. Zoals we dat ook terugzien in de grenzen tussen de verschillende landen in bijvoorbeeld Noord Afrika. Langs deze grenslijn ligt aan de Nederlandse kant de provincie Drenthe met de gemeente Emmen en aan de Duitse kant de deelstaat Land Niedersachsen met Landkreis Emsland, verdeeld in noordelijk Gemeinde Haren en zuidelijk Gemeinde Twist.

1. Een beeld van het Bourtanger Moeras uit Emmen en Zuidoost-Drenthe (foto 7) van Dr. Jan Visscher (Utrecht 1940)

Een beeld van het oorspronkelijke Bourtanger Moeras is nauwelijks te vinden. Foto’s worden tot 1900 zelden gemaakt. En beelden van latere tijd laten niet het oorspronkelijk boomloze natte moeras zien, waarbij het mosveen plantje ín en óp het water leeft. Maar verland ingeklonken veenlandschap, overwoekerd met grassen. Grassen die groeien door overmatige stikstof in grondwater en lucht. Ook een onderwerp in de hedendaagse politiek⁴³.  Dr. Jan Visscher toont in zijn sociale geografische monografie Emmen en Zuidoost-Drenthe (Utrecht 1940) bovenstaand beeld. Het is een opname ten oosten van Weerdinge in de richting van Duitsland. Op de voorgrond zien we de met heide begroeide oostelijke helling van de Hondsrug. Op de achtergrond het veel lager liggend veen.

Karel de Grote
In 814 overlijdt in het Noord Franse Verdun keizer Karel de Grote. Hij is op dat moment heerser van het gehele West Europese vaste land. Een kleine dertig jaar later, in 843, valt zijn rijk uiteen in drie stukken. Het West Frankische rijk, dat bestaat uit Frankrijk en het latere België. Het Mid Frankische rijk komt de delen Elzas, Lotharingen, Luxemburg, Oost België en Nederland toe. Terwijl Italië, Zwitserland en grote delen van Duitsland het latere Oost Frankische rijk vormen. In de scheiding tussen het Mid Frankische en het Oost Frankische Rijk herkennen we in het noorden de latere grens tussen Nederland en Duitsland². Een grensgebied dat bestaat uit moerasland, water en venen.